بررسی تطبیقی تحمیدیه‌های چهار لیلی و مجنون (نظامی، امیر خسرو، جامی، مکتبی)

در این مقاله، مقدمه‌ای که در ستایش و حمد خداوند در آغاز چهار مثنوی لیلی و مجنون نظامی، مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی، لیلی و مجنون جامی و لیلی و مجنون مکتبی آمده و اصطلاحاً تحمیدیه نامیده می‌شود با هم مقایسه شده است. مقایسه این چهار تحمیدیه، چند نکته را آشکار می سازد: 1- صفات ثبوتی و صفات سلبی خداوند، توجه به خلقت و دعا، محوری ترین مباحث تحمیدیه هاست.2- ترتیب مباحث، در تحمیدیه ها ساختار خاصی دارد؛ تحمیدیه با صفات ثبوتی (یا سلبی) آغاز می‌شود، در ادامه از مخلوقات ذکری به میان می‌آید، پس از آن مباحث دعا و معاد مطرح می‌شود و نعت(یا توصیه) در مرتبه آخر قرار می گیرد. 3- از میان مباحث مطرح شده در تحمیدیه ها کاربرد صفات ذاتی و استعمال آیات و احادیث در طی زمان سیری نزولی دارند.4- اگرچه بسیاری از متکلّمان و فقها به توقیفی بودن اسما و صفات معتقدند؛ امّا گاهی تحت تأثیر فرهنگ و آداب زمانه برخی از صفات به خداوند منسوب می شوند که مستند نقلی و روایی ندارند. بسیاری از صفاتی که جامی به کار برده است از این سنخ اند.5 - از میان چهار شاعر، مکتبی بیش از دیگران به صفات سلبی و به خلقت و نیز به نعت توجه کرده است. از نظر ادبی نیز تحمیدیه مکتبی بر دیگر تحمیدیه‌ها برتری دارد؛ بویژه در زمینه تشبیه، این برتری مشهودتر است. بدین ترتیب تحمیدیه او ضمن داشتن امتیاز ایجاز، از نظر ادبی و عمق مفاهیم، بر سایر تحمیدیه‌ها برتری دارد.